راهنمای جامع نوشتن بیانیه در دسترس بودن داده‌ها | Data Availbality Statement

در سال‌های اخیر، شفافیت علمی و باز بودن داده‌های پژوهشی به یکی از معیارهای مهم اعتبار مطالعات علمی تبدیل شده است. مجلات معتبر بین‌المللی و نهادهای پژوهشی تأکید زیادی بر ارائه دقیق بخش «دسترس‌پذیری داده‌ها» یا Data Availability Statement دارند. این بخش به خوانندگان، داوران و سایر پژوهشگران نشان می‌دهد که داده‌های استفاده‌شده در پژوهش چگونه، در کجا و تحت چه شرایطی در دسترس قرار دارند. نگارش دقیق و حرفه‌ای این بخش، نه تنها موجب افزایش اعتماد به پژوهش می‌شود، بلکه فرایند بازتولید (Reproducibility) و بهره‌گیری علمی از داده‌ها را نیز تسهیل می‌کند.

بیانیه در دسترس بودن داده‌ها یا Data Availability Statement چیست؟

بیانیه در دسترس بودن داده‌ها (Data Availability Statement یا DAS)، بخشی ضروری از مقالات علمی است که به خوانندگان اطلاع می‌دهد داده‌های مرتبط با پژوهش کجا قرار دارند و تحت چه شرایطی قابل دسترسی هستند. این بیانیه معمولاً شامل لینک مستقیم به پایگاه داده (در صورت وجود) و توضیحاتی درباره نحوه دسترسی یا درخواست داده‌ها است. ارائه این اطلاعات، شفافیت علمی را افزایش می‌دهد و امکان استفاده مجدد از داده‌ها را برای پژوهشگران دیگر فراهم می‌کند.

هدف از نگارش بخش «در دسترس بودن داده‌ها» چیست؟

بخش «در دسترس بودن داده‌ها» یکی از اجزای مهم مقالات علمی است که هدف آن شفاف‌سازی وضعیت داده‌های به‌کاررفته در پژوهش برای خوانندگان و پژوهشگران دیگر است. این بخش به صراحت بیان می‌کند که:

• آیا داده‌های مقاله در دسترس عموم هستند یا خیر؛
• اگر بله، در کجا (مانند مخازن داده عمومی یا وب‌سایت‌های معتبر)؛
• اگر خیر، به چه دلایلی (مانند محدودیت‌های اخلاقی، محرمانگی یا مالکیت داده).

افزودن این بخش در مقاله مزایای زیادی دارد؛ از جمله افزایش بازتولیدپذیری پژوهش، ارتقای شفافیت علمی، و همچنین پاسخگویی به الزامات بسیاری از مجلات معتبر و حامیان مالی پژوهش.

چگونه باید بیانیه در دسترس بودن داده‌ها را نوشت؟

برای تهیه این بیانیه، نویسندگان می‌توانند از الگوهای استاندارد بهره بگیرند و بسته به نوع مجله یا سیاست داده‌ای آن، بیانیه مناسب را تنظیم کنند. برخی مجلات فقط بیانیه‌هایی را می‌پذیرند که بر اساس "در دسترس بودن به درخواست منطقی" یا "داده‌های در دسترس به‌صورت عمومی" تنظیم شده باشند. بنابراین بررسی دقیق سیاست داده‌ای مجله ضروری است.

انواع حالت‌های نگارش بخش در دسترس بودن داده‌ها

در نگارش بخش Data Availability، باید به‌روشنی و صداقت وضعیت دسترسی به داده‌ها را بیان کرد. بسته به نوع پژوهش، سیاست مجله و شرایط داده‌ها، چهار حالت کلی برای نگارش این بخش وجود دارد که در ادامه به همراه نمونه متن توضیح داده می‌شوند:

۱. داده‌ها به‌صورت عمومی در دسترس هستند

اگر داده‌های مقاله در یک پایگاه داده عمومی یا مخزن معتبر منتشر شده‌اند، باید آدرس دقیق (URL یا DOI) آن ذکر شود.

نمونه متن:

داده‌های استفاده‌شده در این مطالعه در پایگاه Zenodo و با شناسه دیجیتال DOI:10.1234/zenodo.1234567 در دسترس عموم قرار دارند.

۲. داده‌ها بنا به درخواست، قابل ارائه هستند

اگر بنا به سیاست نهادها یا الزامات اخلاقی، امکان انتشار عمومی داده‌ها نیست اما می‌توان آن‌ها را با درخواست ارائه داد، باید شرایط دقیق را ذکر کرد.

نمونه متن:

داده‌های این پژوهش بنا به درخواست معقول از نویسنده مسئول مقاله قابل ارائه هستند. دسترسی به این داده‌ها ممکن است نیازمند امضای توافق‌نامه محرمانگی باشد.

۳. داده‌ها در دسترس نیستند (محرمانگی یا محدودیت قانونی)

در مواردی که داده‌ها به دلایل اخلاقی، قانونی یا قراردادی منتشرشدنی نیستند، باید دلیل آن شفاف بیان شود.

نمونه متن:

به دلیل وجود اطلاعات شناسایی‌شونده شرکت‌کنندگان و تعهدات محرمانگی مندرج در پروتکل اخلاقی، داده‌های این مطالعه قابل دسترس عمومی نیستند.

۴. داده‌های استفاده‌شده در دسترس عموم قرار ندارند اما در مقاله گزارش شده‌اند

اگر داده‌ها در متن مقاله یا در پیوست‌ها به‌صورت کامل ارائه شده‌اند، می‌توان این نکته را به‌وضوح بیان کرد.

نمونه متن:

تمامی داده‌های مورد استفاده در این مطالعه در متن مقاله و پیوست‌های آن موجود هستند و نیازی به دسترسی جداگانه نیست.

این بیانیه را کجا باید نوشت؟ محل قرارگیری بخش Data Availability در مقالات علمی

محل درج بیانیه «در دسترس بودن داده‌ها» در مقالات علمی بسته به سیاست مجله، نوع مقاله و فرآیند ارسال ممکن است متفاوت باشد. با این حال، چهار محل رایج برای ارائه این بیانیه عبارت‌اند از:

۱. در صفحه عنوان مقاله (Title Page)

برخی مجلات درخواست می‌کنند که بیانیه مربوط به وضعیت داده‌ها در انتهای صفحه عنوان قرار گیرد. این روش باعث می‌شود که ویراستاران و داوران در همان ابتدای بررسی، به وضعیت داده‌ها دسترسی داشته باشند.

جهت دسترسی به نحوه نوشتن صفحه عنوان مقاله کلیک کنید.

۲. در انتهای متن مقاله (قبل از منابع)

در بسیاری از نشریات، بخش Data Availability در انتهای مقاله و قبل از فهرست منابع یا در بخش‌های تکمیلی (مانند Conflict of Interest و Acknowledgments) قرار می‌گیرد. این محل یکی از متداول‌ترین جایگاه‌های این بیانیه در مقالات علمی است.

۳. در فرآیند ارسال مقاله (هنگام Submission)

برخی سامانه‌های ارسال مقاله مانند Editorial Manager یا ScholarOne، در طی مراحل ارسال (Submission)، از نویسندگان می‌خواهند اطلاعات مربوط به دسترس‌پذیری داده‌ها را به‌صورت جداگانه در فرم‌ها یا باکس‌های مشخص وارد کنند. این اطلاعات ممکن است در نسخه‌ای که داوران مشاهده می‌کنند نیز لحاظ شود.

۴. در پروتکل پژوهش ثبت‌شده در IRCT یا سایر پایگاه‌ها

اگر پژوهش پیش‌تر در سامانه‌های ثبت کارآزمایی بالینی مانند IRCT (سامانه ثبت کارآزمایی بالینی ایران) ثبت شده باشد، اطلاعات مربوط به وضعیت داده‌ها ممکن است به‌عنوان بخشی از اطلاعات ثبت پژوهش در دسترس عموم قرار گرفته باشد. در این حالت می‌توان در مقاله نیز به آن ارجاع داد.

نکته مهم: همیشه باید دستورالعمل‌های اختصاصی مجله مقصد را مطالعه و رعایت کنید. برخی مجلات الزام دارند که بیانیه Data Availability در محل مشخصی ارائه شود و در صورت عدم رعایت، مقاله به مرحله بررسی وارد نمی‌شود.

نحوه ارسال بیانیه در دسترس بودن داده‌ها چگونه است؟

بیانیه باید عنوان مشخصی با عبارت «بیانیه در دسترس بودن داده‌ها» داشته باشد. این کار باعث می‌شود خوانندگان و داوران علمی به‌راحتی آن را پیدا و بررسی کنند.

نتیجه‌گیری

گنجاندن بیانیه در دسترس بودن داده‌ها در مقالات علمی، گامی مهم در راستای شفافیت، تکرارپذیری پژوهش‌ها و گسترش همکاری‌های علمی است. با نوشتن این بیانیه به‌صورت واضح و منطبق با سیاست مجله، می‌توان اعتماد مخاطبان را جلب کرده و تأثیرگذاری علمی مقاله را افزایش داد.