همه چیز درباره داوری همتا (Peer Review) در مقالات علمی: انواع، مزایا، چالش‌ها و آینده آن

انتشار علمی بدون وجود یک نظام نظارتی دقیق و بی‌طرف عملاً اعتبار چندانی ندارد. از همان نخستین سال‌های پیدایش مجلات علمی، پژوهشگران دریافتند که برای اعتباربخشی به یافته‌ها باید فرآیندی وجود داشته باشد که صحت، دقت و اصالت نتایج را تضمین کند. این فرآیند همان چیزی است که امروزه با عنوان داوری همتا (Peer Review) می‌شناسیم.

داوری همتا به زبان ساده یعنی اینکه یک پژوهش علمی پیش از انتشار، توسط گروهی از متخصصان همان حوزه ارزیابی شود. این متخصصان که اغلب تجربه و دانش عمیقی در زمینه مرتبط دارند، نقاط قوت و ضعف مقاله را بررسی کرده و پیشنهادهایی برای اصلاح ارائه می‌دهند. همین سازوکار باعث می‌شود مقالات بی‌کیفیت یا نادرست کمتر مجال انتشار پیدا کنند و در عوض پژوهش‌های اصیل و علمی راه خود را به جامعه علمی باز کنند.

شرکت‌های بزرگ انتشاراتی مانند Elsevier سال‌هاست که به این فرآیند به عنوان ستون اصلی تضمین کیفیت مقالات و مجلات خود تکیه دارند. با وجود انتقادها و محدودیت‌هایی که به داوری وارد می‌شود، هنوز هم بیشتر جامعه علمی آن را بهترین و معتبرترین روش ارزیابی پژوهش‌ها می‌دانند.

تاریخچه کوتاه داوری همتا

ریشه‌های داوری علمی به بیش از ۳۰۰ سال پیش برمی‌گردد. اولین مجله‌ای که به طور رسمی از این روش استفاده کرد، مجله Philosophical Transactions of the Royal Society بود که در دوران سردبیری هنری اولدنبرگ (1618–1677) منتشر می‌شد. این اقدام انقلابی، راه را برای شکل‌گیری نظام علمی مدرن باز کرد.

از آن زمان تا امروز، داوری همتا همچنان در قلب نشر علمی باقی مانده است. طبق یک نظرسنجی در سال 2015 توسط "کنسرسیوم پژوهش در حوزه نشر" (Publishing Research Consortium)، حدود ۸۲٪ از پژوهشگران معتقد بودند که «بدون داوری همتا، هیچ کنترلی بر ارتباطات علمی وجود نخواهد داشت».

اهمیت داوری همتا

تضمین کیفیت پژوهش‌ها: داوری باعث می‌شود مقالات قبل از انتشار اصلاح شوند و به کیفیت بالاتری برسند.

جلوگیری از انتشار نتایج نادرست: بسیاری از خطاها، سوگیری‌ها و اشتباهات در مرحله داوری شناسایی می‌شوند.

ایجاد شبکه همکاری علمی: پژوهشگران از طریق داوری با آثار یکدیگر آشنا شده و زمینه‌های همکاری جدیدی شکل می‌گیرد.

اعتبار علمی: مقالاتی که فرآیند داوری را طی کرده‌اند، اعتبار بیشتری در جامعه علمی پیدا می‌کنند.

انواع روش‌های داوری همتا

داوری همتا در طول زمان شکل‌های مختلفی پیدا کرده است. هر مدل مزایا و محدودیت‌های خود را دارد و انتخاب آن معمولاً به سیاست مجله و جامعه علمی مربوط می‌شود.

داوری تک‌سو ناشناس (Single Anonymized Review)

در این روش، نام داور برای نویسنده مخفی می‌ماند اما داور از هویت نویسنده آگاه است.

مزایا: داور می‌تواند بدون ترس از واکنش نویسنده، نظر بی‌طرفانه بدهد.

معایب: ممکن است برخی داوران از موقعیت خود سوءاستفاده کرده و با سخت‌گیری بیش از حد مانع انتشار مقاله شوند. نویسندگان نگرانند که داوران، مقاله آن‌ها را عمداً به تأخیر بیندازند تا خود زودتر مقاله‌ای مشابه منتشر کنند.

داوری دوسو ناشناس (Double Anonymized Review)

در این مدل، نه نویسنده و نه داور یکدیگر را نمی‌شناسند.

مزایا: سوگیری بر اساس جنسیت، ملیت، دانشگاه یا شهرت نویسنده کاهش می‌یابد. مقاله صرفاً بر اساس محتوا قضاوت می‌شود.

معایب: در بسیاری موارد، سبک نوشتار، موضوع پژوهش یا ارجاعات، هویت نویسنده را لو می‌دهد.

داوری سه‌سو ناشناس (Triple Anonymized Review)

در این نوع، حتی سردبیر تصمیم‌گیرنده نیز از هویت نویسنده و داور بی‌اطلاع است. فقط ویراستار مسئول انتخاب داوران از این اطلاعات آگاه است.

مزایا: بیشترین حد ناشناس‌سازی و بی‌طرفی.

معایب: فرآیند بسیار پیچیده و دشوار است. همچنان احتمال شناسایی نویسنده از طریق سبک نگارش وجود دارد.

داوری باز (Open Review)

مدلی نوین که به دنبال افزایش شفافیت است. در این روش ممکن است نام داور و نویسنده برای هم آشکار باشد و گزارش‌های داوری همراه مقاله منتشر شوند. همچنین ممکن است یک تالار گفت‌وگوی عمومی برای نقد و نظر فراهم شود.

مزایا: جلوگیری از سوگیری و داوری‌های مخرب. افزایش صداقت و شفافیت.

معایب: برخی داوران به دلیل رودربایستی یا ترس از واکنش نویسنده، نقدهای جدی خود را تعدیل می‌کنند.

شفافیت در فرآیند داوری

اعتماد به داوری همتا تنها زمانی تقویت می‌شود که شفافیت وجود داشته باشد. به همین دلیل بسیاری از مجلات معتبر مانند Elsevier اقداماتی در این زمینه انجام داده‌اند:

• انتشار نام ویراستار مسئول روی مقاله پذیرفته‌شده.
• اعلام تعداد داورانی که مقاله را بررسی کرده‌اند.
• اطلاع‌رسانی به داوران در مورد تصمیم نهایی سردبیر و مقایسه دیدگاه آن‌ها با سایر داوران.
• این اقدامات باعث می‌شود داوران احساس ارزشمندی بیشتری داشته باشند و نویسندگان هم به فرآیند اعتماد کنند.

سرویس انتقال مقالات و اشتراک‌گذاری گزارش داوران

یکی از چالش‌های بزرگ در نظام داوری، این است که مقاله‌ای که در یک مجله رد می‌شود، باید دوباره از ابتدا در مجله‌ای دیگر داوری شود. این موضوع وقت و انرژی زیادی از داوران می‌گیرد.

برای حل این مشکل، Elsevier سرویسی به نام Article Transfer Service ایجاد کرده است. در این روش اگر مقاله‌ای در یک مجله پذیرفته نشود، نویسنده می‌تواند آن را به مجله دیگری منتقل کند. در این صورت:

• گزارش‌های داوری قبلی هم به مجله مقصد ارسال می‌شود.
• داوران مجبور نیستند همان مقاله را چندین بار بررسی کنند.
• نویسنده سریع‌تر به نتیجه می‌رسد.

چالش‌ها و محدودیت‌های داوری همتا

با وجود مزایای زیاد، داوری همتا خالی از مشکل نیست:

• طولانی بودن فرآیند: گاهی داوری ماه‌ها طول می‌کشد.
• سوگیری‌های شخصی: برخی داوران ممکن است براساس شهرت یا دیدگاه شخصی قضاوت کنند.
• بارکاری بالا: داوران اغلب بدون دستمزد کار می‌کنند و ممکن است به دلیل مشغله زیاد، وقت کافی نداشته باشند.
• انتقادهای غیرسازنده: برخی نقدها به جای بهبود مقاله، باعث دلسردی نویسندگان می‌شود.

آینده داوری همتا

جهان علمی به سمت مدل‌های ترکیبی می‌رود:

• استفاده بیشتر از داوری باز و انتشار عمومی نقدها.
• بهره‌گیری از هوش مصنوعی برای بررسی سرقت علمی، کیفیت نگارش و اصالت داده‌ها.
• افزایش شفافیت و در عین حال حفظ بی‌طرفی.

بدون شک، داوری همتا همچنان به عنوان سنگ‌بنای نشر علمی باقی خواهد ماند، اما شکل و ابزارهای آن با پیشرفت فناوری تغییر خواهد کرد.

جمع‌بندی

داوری همتا (Peer Review) یکی از مهم‌ترین فرآیندهای علمی است که به پژوهش‌ها اعتبار می‌بخشد، کیفیت آن‌ها را بهبود می‌دهد و مانع انتشار مقالات ضعیف می‌شود. از داوری تک‌سو ناشناس تا داوری باز، هر مدل مزایا و معایب خاص خود را دارد. آنچه مسلم است، آینده داوری علمی در گرو شفافیت بیشتر، استفاده از فناوری‌های نوین و همکاری سازنده میان پژوهشگران خواهد بود.